TEFSİR BÖLÜMÜ - ESBAB-I NÜZULE DAİR

Resulullah (sav) buyurdular ki: "Allah, arz ve semavatı yaratmazdan iki bin yıl önce bir kitap yazdı. O kitaptan iki ayet indirip onlarla Bakara suresini sona erdirdi. Bu iki ayet bir evde üç gece okundu mu artık şeytan ona yaklaşamaz."

Resulullah (sav) buyurdular ki: "Beni İsrail`e: "Kapıdan secde ederek girin ve (dileğimiz günahlarımızın) dökülmesidir deyin, ta ki hatalarınız bağıştansın" (Bakara 58) denildi. Ama onlar (emri değiştirdiler de kapıdan kıçları üzerine sürünerek girdiler ve "kılın içinde bir tane" dediler."

Biz karanlık bir gecede Resulullah (sav) ile birlikte bir seferde idik. Kıble istikametini bilemedik. Herkes kendi istikametine yönelerek namazını kıldı. Sabah olunca durumu Resulullah (sav)`a açtık. Bunun üzerine şu ayet indi. "...Nereye yönelirseniz Allah`ın yönü orasıdır (Bakara, 115)."

Ömer İbnu`l-Hattab (ra) Hz. Peygamber (sav)`e hitab ederek: "Ey Allah`ın Resulü (tavaftan sonra kılınan iki rek`atı) Makam`ın gerisinde kılsak (daha iyi olmaz mı?)" diye bir temennide bulunmuştu, hemen şu ayet nazil oldu: "İbrahim`in makamını namazgah yapın..." (Bakara, 125).

Resulullah (sav) Medine`ye gelince, önce Ensar`dan olan ecdadının -veya dayılarının- yanına indi: O zaman namazlarını on altı veya on yedi ay boyunca Beytu`l-Makdis`e doğru kıldı. Ancak kıblenin Kabe`ye doğru olmasını arzuluyordu. (Kabe`ye doğru) kıldığı ilk namaz da ikindi namazı idi. Bu namazı Resulullah (sav)`la birlikte ashabtan bir grup kimse kılmıştı. Bu namazı kılanlardan biri, oradan ayrılınca bir mescide rastladı. Cemaati namaz kılıyordu ve tam rükü halinde idiler. Adam onlara: "Şehadet ederim ki Hz. Peygamber (sav)`le Kabe`ye doğru namaz kıldık" dedi. Cemaat oldukları yerde Kabe`ye yöneldiler. Müslümanların Beytu`l-Makdis`e doğru namaz kılmaları Yahudilere memnun ediyordu. Yüzler Kabeye doğru yönelince Yahudiler bundan hiç memnun kalmadılar. Arkadan hemen şu mealdeki ayet nazil oldu: "Yüzünü göğe çevirip durduğunu görüyoruz..." (Bakara, 144). Beyinsiz Yahudiler dedikoduya başladılar: "Uyageldikleri kıbleyi niye değiştirdiler?" De ki: "Doğu da batı da Allah`ındır. Allah dilediğini doğru yola hidayet eder" (Bakara, 144).

Müslim ve Ebu Davud`un Enes (radıyallahu anh)`ten rivayet ettikleri bir diğer hadis şöyledir: "Onlar Beytu`l-Makdis`e doğru yönelmiş halde, sabah namazının rüküunda iken, Beni Seleme`den bir adam kendilerine uğradı ve: "Kıble istikameti Kabe`ye çevrildi" dedi. Bu sözünü iki kere tekrar etti. Cemaat rüküda iken Kabe`ye yöneldiler."

Ayet-i kerimenin emriyle Hz. Peygamber (sav) kıbleyi Kabe`ye yöneltince Müslümanlar sordular: "Ey Allah`ın Resulü, Beytü`l-Makdis`e yönelerek namaz kılmış ve şimdi ölmüş olan kardeşlerimizin namazları ne olacak?" Bunun üzerine Cenab-ı Hakk şu ayeti indirdi: "Senin yöneldiğin istikameti, peygambere uyanları, cayanlardan ayırd etmek için kıble yaptık. Doğrusu Allah`ın yola koyduğu kimselerden başkasına bu ağır bir şeydir. Allah imanlarınızı (ibadetlerinizi) boşa çıkaracak değildir" (Bakara, 143).

Hz. Peygamber (sav) buyurdular ki: "(Kıyamet günü) Hz. Nuh (a.s.) ve ümmeti gelir. Cenab-ı Hakk ona: "Tebliğ ettin, dinimi duyurdun mu?" diye sorar. Nuh (a.s.): "Evet, ey Rabbim" diye cevap verir. Rabb Teala bu sefer ümmetine sorar: "Nuh (a.s.) size tebliğ etmiş miydi?" "Hayır!" bize peygamber gelmedi" derler. Rabb Teala Hz. Nuh (a.s.)`a yönelerek: "Söylediğin şey hususunda sana kim sahicilik edecek?" diye sorar. Nuh (a.s.): "Muhammed (sav) ve ümmeti!" der ve Muhammed (sav)`nın ümmeti: "Nuh tebligatta bulundu" diye şehadette bulunur. Bu duruma şu ayet işaret eder: "Biz böylece sizleri vasat bir ümmet kıldık, ta ki insanlara karşı şahidler olasınız" (Bakara, 143).

Tirmizi`nin rivayetinde şu ziyade vardır: "(...Nuh kavmi): "Bize ne bir korkutucu, ne de başka biri, hiç kimse gelmedi" derler.

Hz. Aişe (ra)`ye şu (mealdeki) ayet hakkında sordum: "Şüphesiz ki Safa ile Merve Allah`ın şeairlerindendir. Kim Kabe`yi hacceder veya ümre yaparsa, bu ikisini de tavaf etmesinde bir beis yoktur." (Bakara, 158). Dedim ki: "Kasem olsun (ayetten) Safa ve Merve`yi tavaf etmeyenlere de bir günah yoktur (manası çıkmaktadır). "Bana dedi ki: Ey kızkardeşimoğlu söylediğin ne kadar çirkin! Ayetin, senin te`vil ettiğin manada olması için, "onları tavaf etmeyene herhangi bir günah terettüp etmez" şeklinde olmalıydı. Halbuki ayet Ensar hakkında inmiştir. Bunlar Müslüman olmazdan önce, Müşellel`deki azgın Menat`a tapınıyorlar, ona telbiye getiriyorlardı. Menat`a telbiye getirenler, Safa ile Merve arasında tavaf etmekten çekiniyorlardı. Bunun üzerine Cenab-ı Hakk: "Safa ve Merve Allah`ın şeairindendir..." ayetini indirdi. Aişe (ra) şunu da söyledi: "Resulullah (sav) Safa ile Merve arasında tavafta bulunmayı sünnet kıldı. Bunu terketmek kimseye caiz olmaz." Zühri der ki: Ebu Bekr İbnu Abdi`r-Rahman`a bu hadisi haber verdim. Bana şunu söyledi: "Ben bu bilgiyi (hadisi) duymamıştım. Ben alimlerden bazılarını dinledim şöyle diyorlardı: "Hz. Aişe`nin Menat için telbiye getirenlerden haber verdikleri dışında kalan halkın tamamı Safa ve Merve`yi tavaf ediyorlardı. Ne zaman ki Cenab-ı Hakk Kur`an-ı Kerim`de tavafından bahsedip Safa ve Merve`den söz etmeyince: "Ey Allah`ın Resulü! Biz Safa ve Merve`yi tavaf ediyorduk. Halbuki Cenab-ı Hakk Kabe`nin tavafını emrediyor, Safa ve Merve`den bahsetmiyor, Safa ve Merve`yi tavaf etmemizde bize bir mahzur var mı?" dediler. Bunun üzerine Cenab-ı Hakk: "Safa ve Merve Allah`ın şeairindendir. Öyle ise kim Beytullah`a hac yapar veya ümre ziyaretinde bulunursa Safa ve Merve`yi de tavaf etmesinde bir günah yoktur" ayetini indirdi. Ebu Bekr İbnu Abdirrahman der ki: "Ben bu ayetin, (yukarda zikredilen) her iki grub hakkında da inmiş olduğunu görüyorum. Yani, hem cahiliye devrinde Safa ve Merve`yi tavaftan çekinenler hakkında inmiştir, hem de öncekileri tavaf ettikleri halde. İslam`dan sonra -Allah`ın Kabe`yi tavaf etmeyi emretmiş olmasına rağmen Safa ve Merve`yi zikretmemiş olması sebebiyle- bunları tavaftan çekinenler hakkında inmiştir. Safa ve Merve`nin de (Kur`an`da) zikri Kabe`yi tavaf emrinden sonra gelmiştir.